Şiirde Ahenk Unsurları

Ahenk Nedir?

z Ahenk; uyum demektir.

z Şiirde ahenk, birbiriyle uyumlu seslerin, belli bir ritimle bir arada bulunmasıyla sağlanır.

z Ritim: 

     - Bir dizede vurgu, uzunluk veya ses özelliklerinin düzenli bir biçimde tekrarlanmasından doğan ses uyumudur. 

Şiirde Ahengi Sağlayan Ses ve Ritim Unsurları

A)  UYAK (Kafiye)

            Ne olur dur, yağma kar

Sılada bekleyenim var

Şiirde dizelerin sonunda yinelenen, aynı görevde olmayan ek ya da seslerdir.

B)   REDİF

            Gurbet o kadar acı

Ki ne varsa içimde, Hepsi bana yabancı,

Hepsi başka biçimde!

Dize sonlarında yazılışları, anlamları ve görevleri aynı seslerin oluşturduğu uyumdur.

Uyak (Kafiye) Çeşitleri

1-Yarım Uyak

Tek ses benzerliğiyle gerçekleşir. 

                     Dinle şu yüreğim ne söyler,

                     Hep seni sevdim, ey yar

2-Tam Uyak (Kafiye)

İki sesin benzeşmesinden oluşan uyaklardır.

     Bu rüzgâr her vakit böyle esmeyecek, Gökte bulut, suda yelken, dalda çiçek.    

3-Zengin Uyak (Kafiye)

Üç veya daha fazla sesin benzeşmesiyle oluşur.

                   Ertesi gün başladı gün doğmadan yolculuk

                   Soğuk bir mart sabahı... Buz tutuyor her soluk

4-Cinaslı Uyak (Kafiye)

Dize sonlarında yazılışları ve söylenişleri aynı, anlamları farklı sözcüklerle yapılan uyaktır.

       Niçin kondun a bülbül           Kapımdaki asmaya

                     Ben yârimden ayrılmam

                     Götürseler asmaya

5-İç Uyak (Seci)

Dize içinde fazladan yapılan ve mısra sonlarındaki uyakla uyumlu olan ses benzerliğidir.

                     Şeb-i hicrân yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım

                    Uyarır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı

                                                             

Redif ve Uyak z Uyak ile redif farklı kavramlardır.  z Her şiirde uyak bulunma koşulu yoktur.  z Her şiirde redif bulunma koşulu da yoktur. z Redif ve uyak bir şiirde aynı anda bulunabilir. Bu durumda, dize sonunda “redif” yer alır. 

Uyakların Dizelerdeki Düzenlerine Göre Türleri (Uyak Örgüsü)

1) DÜZ UYAK

Bir dörtlükte

Bütün dizelerin İlk üç dizenin

Birinci dize ile ikincinin, üçüncü ile dördüncü dizenin birbiriyle uyaklı olması durumudur.

Ölürsem yazıktır, sana kanmadan   

Kollarım boynunda halkalanmadan    

Bir günüm geçmiyor, seni anmadan 

Derdine katlandım, hiç usanmadan  

           ___ a

           ___ a

           ___ a                     

           ___ a                 (Düz Uyak)

Ölümden ürker mi tez ölen kimse

Çoktan mazhar oldum, ben hak nefese

Bu demi sürerken ecel gelirse

İşimi bırakıp kaçamam hocam

           ___ a

           ___ a

           ___ a

           ___ b                 (Düz Uyak)  

 Ekin zamanları geldi mi doğru tarlaya

 Efendi, uşak erkenden iş başına

 Yaş, kuru toprak kazılmalı

 Ekeceğin toprak dinlenmiş olmalı

            ___ a

            ___ a

            ___ b

            ___ b               (Düz Uyak)

Uyakların Dizelerdeki Düzenlerine Göre Türleri 

2)  SARMAL UYAK

Bir dörtlüğün birinci ve dördüncü dizelerinin kendi arasında, ikinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında uyaklı olmasına dayanır.

        Balkonlara, yalılara dalar düşünürüm            O günler uzaklaşan yelkenlerin peşi sıra 

          Akan bulutlar gibi geçmiş: Ne iz, ne hâtıra!            Sır şimdi bunca güzel hayat, güzel ölüm! 

                  _________ a

                 _________ b

                 _________ b

                  _________ a               (Sarmal Uyak)

   

3)  ÇAPRAZ UYAK

Bir dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında, 

İkinci ve dördüncü dizelerinin kendi arasında uyaklı olmasına dayanır.

Ne doğan güne hükmüm geçer, 

Ne halden anlayan bulunur; 

Ah aklımdan ölümüm geçer;  Sonra bu kuş, bu bahçe, bu nur.

                  ____ a

                   ____ b

                 ____ a

                 ____ b             (Çapraz Uyak)

C)Aliterasyon

Dizelerde aynı ünsüzlerin yinelenmesiyle oluşan ahenktir.

            Aşkın sesi sen, bestesi sen, nağmesi sensin

        

            Bir büyük boşlukta bozuldu büyü

D)Asonans

Dizelerde aynı ünlülerin yinelenmesiyle oluşan ahenktir.

        

            Senin kalbinden sürgün oldum ilkin 

             Bütün sürgünlüklerim bir bakıma bu sürgünün bir süreği 

E)Ölçü

Şiirlerdeki dizelerin hece sayısının eşit olmasına ya da hecelerin uzunluk-kısalık yönüyle düzenli biçimde sıralanmasına dayanan ahenk öğesidir.

Türk Şiirinde,

            Hece Ölçüsü

            Aruz Ölçüsü

            Serbest Ölçü kullanılmıştır

Aruz Ölçüsü

Divan (Klasik) edebiyatı döneminde kullanılan ve bize Araplardan geçmiş bir ölçü sistemidir. Dizelerdeki hecelerin açık veya kapalı olmasına dayanır. 

Hece Ölçüsü

Dizelerdeki hece sayılarının eşit olmasına dayanan bir ölçü sistemidir. 

Türk edebiyatın asıl ölçü sistemi “hece ölçüsü”dür ve en eski zamanlardan beri Halk edebiyatında kullanılır. 

Hece ölçüsünde de kalıplar vardır; 7’li, 8’li, 11’li, 15’li gibi. Bu kalıpların bazıları duraklı olabilir; 4+3=7’li, 4+4=8’li gibi. 

Durak, 

    Şiir okunurken “sus” payının olduğu, nefes alınması gereken yerlerdir; tıpkı düzyazıda virgüllerde duraksadığımız gibi, şiirde de bu noktalarda duraksarız.  Durakları şiirin ölçüsünü çözümleyerek bulabiliriz.

Örnek

Ben yitirdim ben ararım yar benimdir kime ne Kah girerim öz bağıma gül dererim kime ne

Kah giderim medreseye ders okurum Hak için

Kah giderim meyhaneye dem çekerim kime ne

Şiir 4+4+4+3=15’li hece ölçüsüyle yazılmıştır.

Ben yi-tir-dim / ben a-ra-rım / yar be-nim-dir / ki-me ne 4 hece   /    4 hece   /     4 hece      / 3 hece

Serbest Ölçü

Diğer ölçü sistemlerindeki kurallar yoktur. 

Hecelerin açık veya kapalı olmasına ya da sayılarına bakmaksızın şairin tamamen kendi üslubuna göre yazmasıdır. 

Serbest ölçü, Türk şiirinde 1940’lardan sonra Orhan Veli KANIK ile yaygınlaşmaya başlamıştır. Günümüzde yazılan şiirlerin çoğu serbest ölçüde yazılmaktadır.